TEKE TÜRKMENLERİNİN TÜRKMENİSTANDA AKRABALARI VAR

Dr.Suat AKGÜL

Teke Bölgesi Türkmenlerinin Türkistan’da Akrabaları Var! Birçok tarihi kaynak Antalya, Burdur ve civarındaki Teke bölgesi Türkmenlerinin, Hazar civarından buralara göç ederek yerleştiklerini kaydetmiştir. Yer ve kişi isimleri, gelenek, görenek, el işi üretim ve motifler, yaşam şartları gibi maddi ve manevi unsurlar bu görüşü doğrular niteliktedir. Teke bölgesi Türkmenleri Antalya ve civarına gelerek yerleşmişler ve Teke İli (Teke-eli/Tekeli) adı ile bir idari yapı oluşturmuşlardır. Bu Tekelilerin atalarının yaşadıkları yerlerde Teke Türkmenleri ve akrabaları nasıl bir tarihi süreç yaşamışlardı? Teke bölgesi Türkmenlerinin Türkistan bölgesindeki akrabalarının hayatına kısaca bir göz gezdirelim… 11. Yüzyıldan itibaren Asya’nın orta kısımlarından Batıya doğru göç eden Oğuzlar bugünkü Türkmenlerin atalarıdır. Türklerin Oğuz boyu İslâmiyet’i kabul ettikten sonra Türkmen adını almışlar ve bundan sonra bu isimle anılmışlardır. 24 boydan oluşan Oğuzların Kınık Boyu Selçuklu Devleti’ni, Kayı boyu ise Osmanlı Devleti’ni kurmuştur. Birçok Türk devleti ve beylikleri de yine Oğuz boylarınca kurulmuştur. Moğol istilâsının etkisi ve yeni yurtlar arama düşüncesi Türkmenleri Anadolu’ya kadar ulaştırmış ve Anadolu’nun Türkleşmesini sağlamışlardır. Bugünkü Türkmenistan toprakları üzerinde tarihte Hunlar, Göktürkler, Karahanlılar, Selçuklular ve Moğollar hâkimiyet sağlamışlardır. Hazar denizinin doğu ve güney kesimleri Türkmen boylarının yoğun olarak yaşadığı bir yerdir. Bu bölgede, Mangışlak, Merv ve Cürcan ırmağı arasında yaşayan Türkmenlere genel olarak Yaka Türkmenleri veya Sayın Hanlı Türkmenleri denilmektedir. Yaka Türkmenleri, Balhan dağları civarında Cürcan ve Etrek ırmakları arasında yaşıyorlardı. Başlıca Yaka Türkmen boyları Göklen, Oklu (Ohlu), Salur, Teke, Eymir ve Bayındır boyları idi. Bunlar bir birlik oluşturamamışlardı. Genellikle hayvancılık ve çiftçilikle geçimlerini sağlıyorlardı. 14. yüzyılda Harezm devleti bu bölgeye hâkimdi. Safeviler de bir kısım Türkmen bölgesinde hâkimiyet kurdular. Bölgede Safevî hâkimiyeti hüküm sürerken Şah Tahmasp’ın 1576 yılında ölümü üzerine birtakım karışıklıklar meydana geldi. Yaka Türkmenlerinin güneyindeki Ester-Âbâd şehri Safevilerin kontrolünden çıktı. Şah Abbas ( 1587-1628) Safevî tahtına oturunca ilk işi Ester-Âbâd bölgesinin Özbekler eline geçmesini önlemek oldu. Şah Abbas, Eymür Ali Yâr Beğ’i han unvanıyla Ester-Âbad valiliğine tayin etti. Ali Yâr Beğ’in 1596’da ölümü üzerine yerine oğlu Muhammed Yâr geçti. Ancak Oklu Türkmenleri bu Han’ı tanımadıkları için çeşitli karışıklıklar çıktı. Bu karışıklıklar sonucunda Muhammed Yâr Beğ öldü (1598). Şah Abbas Cürcan’a kadar ilerleyerek bölgede huzuru sağladı. Bu sırada Nogaylar Mangışlak’a çeşitli akınlar düzenlediler. Bu akınlar sonucu Mangışlak’ta bulunan Er Sarılar, Teke ve Yomut boyları Yaka Türkmenlerinin yaşadığı Balhan ve Küren dağları civarına geldiler. Kalmukların 1637 yılında Mangışlak’a yaptığı akınlar üzerine yine birçok Türkmen boyu Balhan dağları civarına gelerek yerleştiler. Yaka Türkmenleri 18. yüzyıldan itibaren zaman zaman Harezm Hanları ve Kaçar (İran) valilerine karşı mücadele ettiler. Diğer yandan Ruslar, Türkmenistan’da hâkimiyet mücadelesine girişti. Yaka Türkmenleri bu tarihten itibaren Buhara Hanlığı’nın hâkimiyetine girdi. Türkmenistan Buhara Hanlığı’na bağlı iken 1860-1885 yılları arasında birçok defa Rus saldırılarına maruz kaldı. Ruslar, 1869 yılında Hazar Denizi’nin doğu kıyılarında bir ileri karakol kurarak Türkmenistan’ı buradan yapacağı saldırılarla ele geçirmeyi plânladı. Rus birlikleri Merv şehrine doğru ilerlediler. Teke ve Salur boylarından olan Merv bölgesi Türkmenleri , 1884 yılına kadar 15 yıl süreyle Ruslara kahramanca direndiler. Ancak, Rusların üstün silâh gücüne boyun eğmek zorunda kaldılar. Türkmenistan’ın tamamı 1890 yılında Rus Çarlığı’nın eline geçti. Türkmenler Ruslara karşı her fırsatta isyan ettiler. 1916 yılında Türkmenistan aşiretlerini çevresine toplayan Kurban Muhammed Han, Türkistan’ın bağımsızlığı için Ruslara karşı bir ayaklanma hareketine girişti. 1917 yılından itibaren de daha teşkilatlı bir ayaklanma olan Basmacılar hareketi başladı. Bütün Türkistan’ın istiklâli için mücadele eden bu milliyetçi grup büyük başarıla r sağladılar. Ancak, kendi iç çekişmelerinden dolayı zayıf düştüler ve sonuçta isyan 1926 yılında tamamen bastırıldı. Bugün b ir birinden çok ayrı coğrafyada Türkmenlerinin ve diğer akrabalarının yaşayan ve aynı kökten gelen , aynı tarihi geçmişe sahip Teke kucaklaşması, kavuşması ve aynı bayrak altında yeniden buluşması düşüncesi hayal değildir…